Mısır, Çin, Maya, kadim Hindistan, Afrika yerlileri ve Babil gibi eski uygarlıklarda; dünyanın üstteki gök kubbeden ve alttaki arzdan oluştuğu, düşmesin diye altta sonsuz arzın bulunması ya da bazı efsanelerde yazdığı gibi filin üstünde yerleşmiş koskoca kaplumbağanın üstünde veyahut da Eski Ahit de söz ettiği gibi sütunlar üzerinde durduğu var sayılıyordu. Yunan kültürü MÖ 6. yüzyılda bu görüşün karşısına dikildi. Dünyayı uzayda asılı bir çakıl taşı gibi tasavvur etti. Arzın altında ne sonsuzca arz ne kaplumbağa ne de sütunlar vardı. Bu düşüncenin ilk sahibi Yunanlı filozof Anaksimandros’tur. Dünyayı yeniden değerlendirme şeklindeki bu düşünüş, Newton’un kütle çekim yasası, Galileo’nun öncü deneyleri ya da İskenderiye astronomisinin ilk matematiksel modellerinden daha değersiz değildir. Aksine çok daha erken olarak insanlık tarihinin ilk büyük “bilimsel devrimi” olarak anılmaya değer bir Anaksimandros devrimidir. Bununla birlikte onun düşünce tarihindeki önemi gereğince değerlendirilmemiştir. Anaksimandros’un kozmolojisini derinlemesine inceleyen bilim felsefecisi Dirk Couprie 2003’te şu sonuca varmıştır: “Anaksimandros’u hiç tereddütsüz, Newton’a denk görüyorum…”
Anaksimandros Milet’te Sokrates öncesi dönemde yaşamış bir filozoftur (M.Ö. 6. Yüzyıl). Felsefenin öncüsü Miletli Thales‘in öğrencisidir. Aynı zamanda tarihsel kaynaklara göre öğretilerini kaleme almış ilk filozoftur. Anaksimandros dünya haritası yapmaya çalışmış ilk coğrafyacı, “hepimiz balıktık” diyen, canlı varlıkların zamanla dönüşüm geçirmiş olduklarını söyleyen ilk biyolog ve evrimci, gezegenlerin hareketlerini inceleyen ve söz konusu hareketleri geometrik bir modelle açıklamaya çalışan ilk astronomdur. Daha da önemlisi bilimsel düşüncenin temeli olan eleştiri geleneğinin kaynağıdır. Ustanın yolundan gitmeyi, ancak ustanın da yanılabileceğini göz önünde bulundurmayı öğütler. Milet şimdi Aydın’ın Didim ilçesinde Akköy’ün 5 km. kuzeyinde kalmaktadır. Bu toprakların bundan 26 yüzyıl önce kimleri beslediğini bilmek şu anda aynı topraklarda yaşayan bizleri heyecanlandırmalıdır. Bu toprakları layıkıyla kullanabilseydik eğer, yeryüzünün en ileri en uygar toplumu olmamız içten bile değildi. Bu geri kalmışlığı, bu perişan halimizi toprakta değil, insan faktöründe aramalıyız herhalde…
NOT: İleri okuma için; Miletli Anaksimandros, Carlo Rovelli. Bilge yayıncılık, 2023
Reyhan Pütün 